Od normalne brige do poremećaja: gdje je granica anksioznosti?

Anksiozni su poremećaji među najčešćim psihijatrijskim poremećajima pa tako i kod djece i mladih. Najznačajniji su:

• panični poremećaj (s agorafobijom ili bez nje),
• agorafobija bez postojanja paničnog poremećaja,
• socijalna fobija,
• specifične fobije,
• opći anksiozni poremećaj i
• opsesivno-kompulzivni poremećaj.

Ti su poremećaji u MKB-10 klasificirani kao neurotski poremećaji, a s poremećajima prilagodbe, reakcijama na teški stres (akutna reakcija na stres, PTSP) te disocijativnim i somatoformnim poremećajima čine zajedničku klasifikacijsku skupinu (F40-F48). U anksiozne su poremećaje svrstani i separacijski anksiozni poremećaj i selektivni mutizam.

Razlike između anksioznosti i straha

Glavni ili jedini simptom kod anksioznih poremećaja je anksioznost. U tim je poremećajima riječ o pretjeranom stanju pobuđenosti koje je obilježeno neizvjesnošću i strahom. Strah i anksioznost nisu sinonimi. Smatra se da je ta distinkcija nastala slučajno, greškom prevoditelja. U prvim je prijevodima Freudovih djela s njemačkog na engleski jezik riječ angst prevedena kao anxiety (umjesto fear). Kasnije su razliku između ta dva pojma naglasili psihoanalitičari.

Anksioznost je stanje u kojem je objekt nepoznat te opasnost dolazi iz same osobe. Opis je nejasan dok je trajanje dugo i obično kronično. U strahu je objekt poznat, opasnost dolazi iz okoline, opis je jasan dok je trajanje kratkotrajno i akutno.

Još je jedna razlika između ta dva pojma vrlo bitna; anksioznost je vezana za budućnost dok je strah vezan za događaje u sadašnjosti. Anksioznost se može promatrati kao kontinuum, od normalne svakodnevne anksioznosti do patološke.

Što je normalna anksioznost?

Normalna anksioznost je uobičajena u svakodnevnom životu, pojavljuje se pri donošenju odluka, na radnom mjestu, u kontaktu s ljudima i sličnim situacijama. Zbog same proširenosti anksioznosti, prije više od pola stoljeća je W. H. Auden moderno dobra nazvao „erom anksioznosti“. Svaki smo dan izloženi mnoštvu informacija o neugodnim, opasnim i tragičnim događajima, posebice u današnjem vremenu zahvaljujući tehnologiji i moru informacija kojem imamo sve lakši pristup. Zato se javlja razmišljanje o tome kako se takve situacije mogu dogoditi i nama.

Normalna anksioznost ima funkciju prilagodbe, čini nas opreznijima te potiče na izbjegavanje opasnosti. Takva se vrsta anksioznosti amplificira u situaciji kada je prisutan neki podražaj. Riječ je o normalnoj ljudskoj reakciji koju je nemoguće eliminirati.

Patološka anksioznost

Teško je odrediti granicu gdje normalna anksioznost prelazi u patološku. M. Mahoney definirao je normalnu anksioznost kao onu koju pojedinac može kontrolirati, a patološku kao onu koja kontrolira pojedinca.

Patološka se anksioznost pojavljuje u raznim oblicima i psihijatrijskim poremećajima. Kod anksioznih poremećaja, anksioznost prevladava kliničkom slikom, dok se kod drugih (npr. shizofrenije, depresije) javlja kao sekundarni simptom.

Anksioznost postaje patološka:

• kada se pojavljuje neovisno o opasnosti,
• održava se još dugo nakon stresnih situacija i prestanka opasnosti te
• remeti funkcioniranje osobe.

Razlika između normalne i patološke anksioznosti vidljiva je u tretmanu; kod normalne anksioznosti dovoljno je smiriti osobu, osjećaj tjeskobe povlači se nakon prestanka opasnosti, dok je kod patološke potrebna psihijatrijska i psihologijska evaluacija uz individualno formiran plan liječenja.

Uzroci anksioznih poremećaja

Najviša je pojavnost anksioznih poremećaja u ranim dvadesetima i na prijelazu tridesetih u četrdesete godine života. Ti su poremećaji generalno češći u žena, osim opsesivno-kompulzivnog kod kojeg ne postoji razlika među spolovima.

Učestalost u općoj populaciji kreće se od 5 % do 10 %, dok je cjeloživotna prevalencija 16,6 %. Anksiozni poremećaji se razlikuju po učestalosti tako da je opsesivno-kompulzivni najrjeđi dok su generalizirani anksiozni poremećaj i socijalna fobija najčešći.

Anksiozni poremećaji objašnjavaju se kroz različite teorijske pristupe. Biološke teorije ukazuju na ulogu genetske predispozicije, iako točan mehanizam genskog prijenosa nije poznat. Poremećaji su češći u obiteljima s poviješću anksioznosti. Hiperfunkcija autonomnog živčanog sustava može uzrokovati simptome poput ubrzanog rada srca, probavnih smetnji i otežanog disanja.

Ključnu ulogu imaju i neurotransmiteri – smanjena serotoninergička aktivnost povezana je s anksioznošću, dok je GABA najvažniji inhibitorni neurotransmiter, na čije receptore djeluju anksiolitici.

Psihoanalitičke teorije, poput Freudove, anksioznost tumače kao reakciju ega na nesvjesne impulse, dok je Bowlby naglašavao strah od separacije. Bihevioralne teorije temelje se na uvjetovanju – primjerice, osoba s opsesivno-kompulzivnim poremećajem razvija rituale za smanjenje tjeskobe, dok osobe s fobijama izbjegavaju situacije koje im izazivaju strah. Kognitivni pristup naglašava percepciju opasnosti i njezine učinke na emocije i ponašanje.

Vrste anksioznih poremećaja

Panični poremećaj bez agorafobije ili epizodična paroksizmalna anksioznost, uključuje napadaje paničnog straha koji nastaju spontano i nisu uvjetovani životno ugrožavajućom situacijom, niti prisutnošću drugih psihijatrijskih i/ili somatskih poremećaja. Ovaj se poremećaj često pojavljuje s depresijom, bolestima ovisnosti te drugim anksioznim poremećajima, poremećajima ličnosti i hipohondrijom. Glavni je simptom ponavljajuća anksioznost koja nije ograničena na posebnu situaciju, nepredvidiva je i počinje naglo u obliku napadaja intenzivnog straha koji traje otprilike 10 minuta. Uz to se javljaju simptomi poput suhoće usta, lupanja srca, drhtanja, osjećaja nedostatka zraka, gušenja, boli u prsima, mučnine, vrtoglavice, nesvjestice, depersonalizacije, derealizacije, navale osjećaja topline i hladnoće.

Panični poremećaj s agorafobijom obilježen je intenzivnim strahom od otvorenog prostora, javnih mjesta i prisutnosti mnoštva ljudi. Agorafobija bez paničnog poremećaja je strah od mjesta ili situacije iz kojih bi bijeg bio otežan ili nemoguć te njihovo posljedično izbjegavanje.

Socijalna fobija ili socijalni anksiozni poremećaj strah je od ljudi i socijalnih situacija u kojima bolesnik ima doživljaj kao da ga se procjenjuje. Socijalna fobija s izbjegavajućim poremećajem ličnosti čini tzv. spektar socijalne anksioznosti. Podvrsta socijalne fobije je školska fobija koja se pojavljuje u djece koja imaju strah od odlaska ili boravka u školi.

Specifična fobija naziva se i izoliranom fobijom te se odnosi na strah od specifičnih situacija i objekata koji djeluju zastrašujuće zbog čega ih osoba izbjegava te dolazi do radne i socijalne disfunkcije.

Opći anksiozni poremećaj ili GAP obilježava opću i neodređenu anksioznost, uznemirenost i psihomotorički nemir. Naziva se i slobodno-lebdećom anksioznošću.

Mješoviti anksiozno-depresivni poremećaj obilježen je pojavom anksioznosti i depresivnosti. Pritom simptomatologija ni jednog od ta dva zasebna poremećaja ne prevladava, pa nisu dijagnosticirani kao samostalni anksiozni ili depresivni poremećaj.

Opsesivno-kompulzivni poremećaj sadrži prisilne misli (opsesije) i radnje (kompulzije) pri čemu bolesnik uglavnom ne shvaća njihovu iracionalnost. Opsesije su prisilne, ponavljajuće i nametajuće misli, ali i doživljaji i osjećaji, dok su kompulzije svjesna i ponavljajuća ponašanja i radnje koje bolesnik doživljava nametnutima (npr. provjeravanja, čišćenja i izbjegavanja).

Anksiozna osjetljivost

Anksiozna osjetljivost noviji je konstrukt i jedan je od rizičnih čimbenika koji se definira kao strah od javljanja anksioznih simptoma i tjelesnih senzacija povezanih s anksioznošću. Proizlazi iz vjerovanja da anksioznost i tjelesne senzacije mogu imati negativne tjelesne, psihološke i socijalne posljedice.

Neka su novija istraživanja naglasila specifičnu fenomenologiju anksiozne osjetljivosti u djetinjstvu i adolescenciji. Dosadašnji rezultati suvremenih istraživanja pokazali su kako, neovisno o prirodi i količini simptoma koje djeca doživljavaju, njihova interpretacija istih i osjet boli su u značajnoj mjeri povezani s anksioznom osjetljivošću.

Ona se je pokazala i kao dobar prediktivni faktor takozvanog interceptivnog straha, odnosno straha od tjelesnih senzacija za vrijeme nekih tjelesnih napora ili zdravstvenih tegoba. Djeca koja doživljavaju visoku razinu anksiozne osjetljivosti, osjećaju iste razine boli značajno intenzivnije u usporedbi s djecom koja doživljavaju prosječne ili niske razine. Česte i neobjašnjive vrtoglavice, gubitci svijesti, osjećaj nesigurnosti, odnosno simptomi anksiozne osjetljivosti, mogu biti dobar faktor u objašnjenju poremećaja somatizacije jer u podjednakoj mjeri karakteriziraju i anksiozne osobe kao i osobe s poremećajem somatizacije.

Članak u cijelosti čitajte na poveznici Mentalno zdravlje Grada Zagreba.